De cryptische taal van iconen

Het Griekse woord “eikóna” betekent “beeld”, “beeltenis”of “afbeelding” en hoewel het woord in het Grieks in de ruimste zin gebruikt kan worden, heeft het woord in het Nederlands vooral de betekenis van een geschilderde afbeelding van een heilige. Maar ook in het Grieks is een van de betekenissen de geschilderde afbeelding van Christus, Maria of van een heilige. Wie kent ze niet? Elke Grieks-orthodoxe kerk is er uitbundig mee versierd en ook ontbreekt er in de meeste Griekse bussen en taxi’s niet een miniatuuricoon van Aghios Nikolaos de beschermheilige van o.a. zeelieden en reizigers.In de pittoreske straatjes van de toeristen-
centra kom je bijna op elke hoek van de straat een winkeltje tegen dat iconen in alle vormen en maten aan de man probeert te brengen. Afbeeldingen van Christus, Maria met en zonder kindje Jezus en legio heiligen.Wie zou denken dat een icoon slechts een van de vele souvenirs is waaruit de toerist kan kiezen om als trofee mee te nemen naar huis, komt bedrogen uit. Menig Grieks huis heeft een apart ingericht hoekje dat door een icoon wordt beheerst. De Grieken geloven heilig in hun iconen en de kracht die ze eraan ontlenen. Uit dankbaarheid voor de wonderen verricht door de heilige worden iconen in hun geheel verzilverd of worden er veelal verzilverde plaatjes aan gehangen, de zogenaamde “támata”, vaak in een afdruk van het lichaamsdeel, arm of been, dat door toedoen van de heilige genezen is.
Het schilderen van iconen is geen uiting van de eigen impressie,maar bijna een religie op zich. Zo zijn materiaalgebruik, kleur, gelaatsuitdrukking e.d. aan regels gebonden. Het mysterieuze dat de icoon uitstraalt wordt nog eens extra benadrukt door de wel haast mystieke inscripties waarmee de heiligenafbeeldingen opgesierd zijn. Zelfs diegene die het Griekse alfabet machtig is heeft bij het ontcijferen van zo’n inscriptie vaak het gevoel dat hij een cryptogram aan het oplossen is. Veel iconen met een afbeelding van Maria hebben de inscriptie:

“στο πι και φι”


in een vloek en een zucht, in een handomdraai…..die laatste neigt al een beetje naar een mogelijke, macabere herkomst van deze uitdrukking.

Er zijn, voor zover ik weet, twee verklaringen in omloop over de herkomst van deze uitdrukking. Beide stammen uit de Middeleeuwen.
Volgens de ene uitleg is de “πι” (de letter “p”) de beginletter van het woord “παλούκι” dat “paal” betekent en in dit verband wordt er verwezen naar een uiterst lugubere wijze van het uitvoeren van de doodstraf waarbij de veroordeelde gespiest werd door een paal (!) en de “φι” (de letter “f”) zou de beginletter zijn van het woord “φούρκα” dat “galg” betekent.

De tweede uitleg verwijst naar de strengheid van de leraren in de Middeleeuwen. De leraren onderwezen de scholieren dat ze de “labialen” (de βήτα, πι, φι en soortgelijke klanken) d.w.z. de medeklinkers die je met de lippen vormt, snel en nadrukkelijk moest uitspreken. Zo niet, dan volgde straf…

Bij “spies” moet ik altijd aan dat andere woordje denken “η σούβλα” (de spies) waarvan “το σουβλάκι” het verkleinwoord is, het spiesje…en dat kun je bestellen in een ψησταριά….nee, ik houd het maar op die 2e uitleg, toch?
…de reclame hangt wel aan een paal, trouwens….

δεν έχω πού την κεφαλήν κλίναι


geen plek om het hoofd neer te leggen

Deze “Nieuwgriekse” uitdrukking betekent “zo arm als een kerkrat zijn”  en stamt uit de Bijbel. Deze schrijfwijze stamt overigens uit een vroegere periode van het Nieuwgrieks, hetgeen je kunt zien aan bijvoorbeeld de slot-ν en de werkwoordsvorm κλίναι. De originele, Griekse Bijbelvertaling luidde οὐκ ἔχει ποῦ τὴν κεφαλὴν κλίνῃ. Ook in het Nederlands komt deze uitdrukking voor. Je kent misschien nog uit mijn post “over koetjes en kalfjes” de betekenis van κεφαλή – hoofd. Κλίναι is een oude infinitief, een hele werkwoordsvorm en komt van het werkwoord κλίνω. In het Nieuwgrieks komen dergelijke werkwoordsvormen niet meer voor, behalve in vaak “versteende” (oude) uitdrukkingen. Het werkwoord κλίνω betekent “neigen, hellen, buigen” en het vormt de basis voor ons woordje “kliniek”. Van dit werkwoord κλίνω stamt namelijk ook het zelfstandig naamwoord η κλίνη dat “bed” betekent. In het Grieks bestaat ook het alledaagse woord το κρεβάτι voor bed. Dit woordje κλίνη wordt vooral gebruikt in het hotelwezen en de medische wereld (hoe kan het ook anders!). Nu hoop ik voor iedereen dat het gebruik van dit woord beperkt zal blijven tot het hotelwezen, waar je het woord tegen kunt komen als μονόκλινο, een samenstelling van μονο- alleen, enig en κλίνη oftewel eenpersoonskamer en δίκλινο van δις – δύο twee en κλίνη oftewel een tweepersoonskamer.
De herbergier, Procrustes of zoals de echte Griekse naam luidt Προκρούστης zul je niet (meer) tegenkomen, alleen nog in uitdrukkingen. Gelukkig maar. Deze mythologische herbergier zou voorbijtrekkende reizigers gevangen genomen hebben en vastgebonden hebben op een bed. Zodra zij langer waren dan het bed, dan werden de uitstekende delen afgesneden; waren zij korter dan het bed, dan werden ze opgerekt tot de lengte van het bed. Maar zoals vaker gebeurt met mythologische figuren is hij vereeuwigd in een uitdrukking, namelijk  προκρούστεια κλίνη (ook στην κλίνη του Προκρούστη). Hiermee geef je dan aan dat iemand de feiten of onderzoeksresultaten voor een bepaald doel willekeurig wijzigt of gewijzigd heeft. Snap je dat ik altijd een beetje moeite heb met het (Engelse) woord “clinic” dat wij ook steeds meer gaan gebruiken voor “les of workshop”? Ik heb dan altijd het idee dat ik op een pijnbank lig…..

Top