…over koetjes en kalfjes

Het Nieuwgriekse woord voor “koe” is αγελάδα (spreek uit: ajeládha) en komt van het woord η αγέλη dat “de kudde” betekent. Op zijn beurt komt dit woord (kijk, en nu wordt het leuk!) van het werkwoord άγω dat “leiden, voeren (en niet voederen!) betekent. Wij kennen dit werkwoord wel, aangezien het in de uitgang –agogie zit, zoals in de woorden “pedagogie, andragogie, orthopedagogie etc.
In het Oudgrieks bestond het woord αγελάδα niet en werd met het woord o βοῦς de os, het rund en de koe bedoeld, waarbij voor de laatste (vermoedelijk) αγελαία βοῦς werd gebruikt waarmee dan “een vrouwelijk rund dat tot een kudde behoort” aangeduid werd. Geleidelijk bleef van dit αγελαία βοῦς het woordje αγελάδα over. En om even aan te haken bij het artikeltje van gisteren over oer-Hollandse woorden met een Griekse achtergrond: wisten jullie dat ons woordje “boter” afstamt van dit βους?
Het is namelijk een samenstelling van βοῦς en τυρός (dat in het Nieuwgrieks τυρί is en kaas betekent) en dat in het Nieuwgrieks βούτυρο. Hoewel de Grieken en Romeinen eigenlijk geen traditie met boter hebben, zijn zij vermoedelijk via hun contacten met barbaarse en mogelijk Germaanse stammen hiermee in contact gekomen. Om te verklaren dat die stammen een vreemde benaming zouden hebben overgenomen voor iets dat hen reeds bekend was, zou erop kunnen duiden dat de Grieken en Romeinen wellicht een nieuwe bereidingswijze van boter maken hebben geïntroduceerd.
Soms zijn woorden of namen niet direct te herkennen als Grieks, omdat wij in het Nederlands vaak hun Latijnse schrijfwijze hanteren. Zo ook bijvoorbeeld de naam Bucephalus ook geschreven als Bucefalas, het paard van Alexander de Grote. De Griekse schrijfwijze is Βουκεφάλας dat een samenstelling  is van βοῦς (os) en κεφαλή (kop), ossekop. Naar verluidt zou dit paard het brandmerk van een ossekop op zijn dij gehad hebben.
Maar ook bij de naam Bosporus, de zeestraat in het huidige Turkije die de Zee van Marmara verbindt met de Zwarte Zee, hanteren wij de Latijnse schrijfwijze. Deze naam komt van βοῦς  en πόρος (ο πόρος – doorgang, porie) waarmee de plaats werd aangeduid waar het rund/de koe het water oversteekt. De naam Bosporus is ontstaan door de mythe die vertelt dat het Griekse meisje Io in de gedaante van een koe deze zeestraat overstak. De huidige Bosporus zou overigens te breed en te diep zijn om het mogelijk te maken dat een rund de oversteek maakt. Wel is het zo dat vele andere plaatsnamen ook verwijzen naar doorwaadbare plaatsen voor koeien,  zoals het Nederlandse Coevorden, het Duitse Ochsenfurt en het Britse Oxford. Het Nieuwgriekse woord voor rund is το βόδι en is duidelijk afgeleid van het woord βοῦς.